زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

بهاءالدین محمد بن احمد خرقی





بهاءالدین خَرَقی (یا مروزی)، ابوبکر محمد بن احمد بن ابی بِشْر، فیلسوف و متخصص علوم ریاضی و مؤلف آثار نجومی بود.


۱ - شرح اجمالی



در دهکده خَرَق در نزدیکی مرو به دنیا آمد، و ظاهراً زندگی علمی او در همان محل سپری شد و در ۵۳۳ در همان‌جا وفات یافت. نام او را گاه ابومحمد عبدالجبّار بن عبدالجبّار بن محمد ذکر کرده‌اند؛ و گاه او را با بهاءالدین ابومحمد خرقی، فیلسوف و متخصص علوم ریاضی که بیهقی زندگینامه او را نوشته است، یکی دانسته‌اند.
[۱] Sitzungsberichte der Physikalisch،medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲، idem، "Einige Biographien nach al-Baihaq i ¦ "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲ (۱۹۱۰)، ۵۹-۷۷.
[۲] Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۱، ص ۶۵۴ ـ ۶۵۵، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.


۲ - آثار



مهم‌ترین اثر بهاءالدین درباره نجوم، جغرافیا و گاه‌شناسی، منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک است. این اثر مشتمل بر سه «مقاله» است که نخستین آن‌ها درباره ترتیب افلاک است و نظریه ابوجعفر خازن • و ابن هیثم • را مبنی بر این‌که افلاک صلب سیّارات را به حرکت در می‌آورند تأیید می‌کند.

۲.۱ - محتوای کتاب


در این اثر خرقی مختصات ۸۳ ستاره و طول اوج‌های سیارات را برای سال ۱۴۴۴ اسکندرانی (مطابق با ۱۹ ذیقعده ۵۲۶ تا یکم ذیحجه ۵۲۷/ ۱۱۳۲ـ۱۱۳۳م) عرضه کرده است،
[۴] Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۶۶ ـ ۶۷، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
و اندازه متداول را نزد منجمان دوره اسلامی درباره میل دایرة البروج (َ۳۵ ْ۲۳ دقیقه)
[۵] Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۱۵۹، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
و تقدیم اعتدالین (ْ۱ در ۶۶ سال)
[۶] Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۲۹۲، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
ذکر می‌کند. مقاله دوم به توصیف کره زمین، از جمله به محاسبه مطالع و طالع‌های مایل محلی می‌پردازد. باب دوم آن‌که مبتنی بر اثر مفقود جیهانی است، درباره اقیانوس‌ها و دریاهاست و متن آن ویرایش و به لاتین ترجمه و با آثار بَتّانی و ابن رُسته مقایسه شده است.
[۷] Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۱۶۷ـ ۱۷۵، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
[۸] Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۲، ص۲۳، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
بخشی از این مقاله که درباره مسیر خط استوای زمینی و «قُبّة الارض» (نقطه‌ای مفروض بر روی زمین محل برخورد خط استوا با نصف‌النهاری که ربع مسکون را به دو نیمه مساوی تقسیم می‌نموده است
[۹] حسن‌زاده آملی، حسن، دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۰۷، قم ۱۳۷۲ ش.
است، ویرایش و به فرانسه ترجمه شده است.
[۱۰] G Ferrand، "Notes de gإographie orientale"، ج۱، ص۴ـ۶، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵.
[۱۱] "Notes de gإographie orientale"، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵.
سومین و آخرین مقاله درباره گاه‌شناسی است،
[۱۲] Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۲۴۵، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
و مفاهیمِ احکام نجومیِ قِرانِ مشتری ـ زحل و دورها (ی سیارات) را نیز شرح می‌دهد. مقدمه کتاب منتهی الادراک به آلمانی ترجمه شده است.
[۱۳] E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، ج۱، ص۲۰۵ـ ۲۰۹، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
[۱۴] Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۲، ۶۳۰ـ۶۳۴، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.

خرقی خلاصه‌ای از منتهی الادراک را در دو «مقاله» تدوین کرد و آن را التبصرة فی الهیئة نامید و به ابوالحسین علی بن نصیرالدین، وزیر سنجر، تقدیم کرد. مقدمه این اثر نیز به آلمانی ترجمه شده است.
[۱۶] E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، ج۱، ص۲۰۹ـ۲۱۱، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
[۱۷] Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۲، ص ۶۳۴ـ۶۳۶، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
تبصره، چنانکه از تعداد فراوان نسخه‌های خطی بر جای مانده آن بر می‌آید، بسیار مورد توجه بوده است. این امر را شرح‌هایی نیز که محمد بن مبارک‌شاه بخاری در ۷۳۳
[۱۸] Carl Brockemann، Geschichte der arabischen litteratur، ج۱، ص۸۶۳، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
و احمد بن عثمان جوزجانی (متوفی ۷۴۴) بر آن نوشته‌اند
[۱۹] Suter، Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، ج۱، ص۱۶۴، Leipzig ۱۹۰۰.
تأیید می‌کند.

۳ - فهرست منابع



(۱) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲) حسن حسن‌زاده آملی، دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی، قم ۱۳۷۲ ش.
(۳) Carl Brockemann، Geschichte der arabischen litteratur، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
(۴) G Ferrand، "Notes de gإographie orientale"، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵.
(۵) Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
(۶) Suter، Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، Leipzig ۱۹۰۰.
(۷) E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
(۸) idem، "Einige Biographien nach al-Baihaq i ¦ "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲ (۱۹۱۰)، ۵۹-۷۷.
(۹) E Wiedemann and K Kohl، "Einleitung zu Werken von al Charaq ¦â "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۵۸-۵۹، ۱۹۲۶-۱۹۲۷، ۲۰۳-۲۱۱

۴ - پانویس


 
۱. Sitzungsberichte der Physikalisch،medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲، idem، "Einige Biographien nach al-Baihaq i ¦ "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲ (۱۹۱۰)، ۵۹-۷۷.
۲. Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۱، ص ۶۵۴ ـ ۶۵۵، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
۳. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف‌الظنون، ج۲، ص۱۸۵۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.    
۴. Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۶۶ ـ ۶۷، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
۵. Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۱۵۹، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
۶. Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۲۹۲، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
۷. Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۱۶۷ـ ۱۷۵، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
۸. Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۲، ص۲۳، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
۹. حسن‌زاده آملی، حسن، دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۰۷، قم ۱۳۷۲ ش.
۱۰. G Ferrand، "Notes de gإographie orientale"، ج۱، ص۴ـ۶، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵.
۱۱. "Notes de gإographie orientale"، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵.
۱۲. Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۲۴۵، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
۱۳. E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، ج۱، ص۲۰۵ـ ۲۰۹، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
۱۴. Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۲، ۶۳۰ـ۶۳۴، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
۱۵. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف‌الظنون، ج۱، ستون ۳۳۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.    
۱۶. E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، ج۱، ص۲۰۹ـ۲۱۱، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
۱۷. Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۲، ص ۶۳۴ـ۶۳۶، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
۱۸. Carl Brockemann، Geschichte der arabischen litteratur، ج۱، ص۸۶۳، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۹. Suter، Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، ج۱، ص۱۶۴، Leipzig ۱۹۰۰.


۵ - منبع



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهاءالدین خَرَقی»، شماره۲۱۴۸.    


رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.